ÖZ:
Dijital dönüşümü anlamlandıran en önemli yöntem bilim ve teknoloji alanında gelişmelerdir. Dijital teknoloji tabanlı alt yapı hizmetleri (Smart Infrastructure) ICT,(İnformation Communication Technology ) Sensors, gibi yenilikçi teknolojilerle. Dünyada yaşam alanı kalitesi ve verimliliği artmaktadır. Finans teknolojileri (Fintech), blockchain teknolojileri ile de hız ve verim açısından hizmet sağlayan süreklilik oluşturan gelişmelerdir. Geleneksel bilim anlayışını değiştiren, yenilenebilir yenilikçi kavramları olan büyük veri (Big Data ) kavramına evrilmesini sağlayan “Veri Bilimi” unsurudur.
Ardından dijital çağın ve dönüşümün en yenilikçi ve en değerli inovasyonu “Yapay Zeka)(AI) kavramıdır. Yapay zeka ; bilgisayarların veriden öğrendikleri bütünüdür. Bu bütün ile toplumun akılı dönüşümünü sağlayacak, topluluk ve makinelere aynı dili konuşan bir platform kuracak olan “Toplum 5.0 felsefesi Akıllı Toplum modeli zorunluluğunu getirecektir. Sonuç olarak dengeli bir toplum, dengeli ekonomi, dengeli çevre v.b anlayışı için her alanda yapılacak değişime ayak uyduran “Sürdürülebilir” adımlar atılacaktır .Kısacası bu makale yazılırken hali hazırda olan “ Endüstri 4.0, Dijital Dönüşüm Teknolojileri ve Toplum 5.0 “Süper Akıllı Toplum “ gelişmeleri küresel Dünyamızda yaşanmaktadır. Bu hızlı değişim döngüsünde bir sonraki değişim en kısa zamanda olacaktır.
Dijital dönüşüm sürecin de içinde yer alan ve son 13 yılda adından bahsettiren Blok zincir ve Blok zincir Teknolojisini oluşturan kavramlar konusu literatüre fazlasıyla katkı sağlamış ve sağlamaya devam edecektir.
Blokzinciri teknolojisi hayatımızın her alanında teknolojik ilerlemesini göstermektedir Blok zincir teknolojisi , ülkelerin dijital tabanlı dönüşümüne cevap vermiş, bu süreçle ekonominin yenilikçi bazlı büyümesine ve gelişimine neden olmuştur. Yenilikçi anlayış, ekonomi ve finans içerisinde ödeme, tahsilat aracı olan “Kripto Paralar “ ve neticesinde oluşan “ Kripto Para Endüstrisi” alanına hızla etki etmiştir.
Zincirleme model yapısı ile oluşturulan takip edilebilen fakat kırılamayan “Blockchain” teknolojisi bir merkeze bağlı olmadan işlem yapılmasına izin vermektedir. Kripto paraları tanınırlığı ve uygulamasının merkeziyetsiz (DeFi -decentralized ) dağıtık bir sistem ile kullanılması , kullanıcılar açısından blok zinciri teknolojisi ile güven çoklu ağ yapısı olması , kayıt defterlerinin güvenlik seviyesi yüksek varyasyonlu kayıtlar sağlaması, işlem yapabilmelerini , kripto para dolaşım hacmini yükseltmesini sağlamaktadır.
Bu çalışmada, literatür taraması ile Kripto paralara dayanak oluşturan yerel para birimlerinin,kendi yerel ekonomi ağında Blok zincir teknolojisi ile potansiyel gelişimini sağlama çabaları ile kullanıcılar tarafından benimsenmesi, ayrıca kullanıcılar tarafından değer katan ödeme ve tahsilat enstrümanı olduğunun bilinmesini sağlayacaktır.
Anahtar Kelimeler : Dijital dönüşüm, Endüstri 4.0, Toplum 5.0, Blok zincir Teknolojisi, Blok zincir Web 3.0
, Kripto Varlıklar
1.GİRİŞ
Blok zincir teknolojisi, yeni nesil finansal piyasalara öncülük edecek çözümdür. Blok zincir, bir üçüncü tarafa güvenmek zorunda kalmadan değer ve bilginin nasıl aktarılacağı sorununu çözer. Blok zincir, bugün mevcut sistemlerimizin sunduğuna benzersiz bir güven ve şeffaflık sağlamak için matematik yasaları, muhasebe ilkeleri ve yönetişim mekanizmalarını kullanır. Bitcoin gibi kripto birimleri , Dünyaya Blok zincir teknolojisini tanıttı ve nasıl güvenilir değişmez bir yaratma potansiyeline sahip olduğunu gösterdi. Kripto para sadece ilk adımdı ve yaklaşmakta olan dijital dönüşümün yolunu açtı. (Hines 2020: 1/2/3)
Blok zincir Bitcoin ile gündeme geldiğinden daha çok finansal sektör üzerinde yapılanması ve etkileri söz konusu olmaktadır. Aslında finans hizmet sektörü uygulamalarından, tedarik zincir yönetimi, muhasebe, denetim ve hukuk sektörüne hitaben uygulamalara kadar yapılacağı bilinmektedir. Geleneksel yapılanma ötesinde blok zincir teknoloji ve kripto para endüstrisi ile çoklu iş modelleri konuşulmaya başlandı,
Blok zincir üç temel unsur üzerinde duruyor: muhasebe, bilgisayar bilimi ve yönetişim sistemleri ;
*Muhasebe; Blok zincir, bir kullanıcı topluluğun işlerini kaydeden ve günlüğe kaydeden bir dijital defterdir.
*Bilgisayar Bilimi ; Çeşitli konuları kullandıkça ve birlikte etkileşime girdikçe, ortaya çıkan teknoloji kombinasyonu sinerjik bir etki yaratabilir ve blok zincirinin potansiyelinin yeteneklerini daha da geliştirebilir.
*Yönetişim: Kararların nasıl alındığını belirler ve çeşitli katılımcıların ayrılacaklarının ve sorumluluklarının dağılımını belirler. (Hines 2020 : 13 )
Blok zincir, verilerin internet üzerinden zaman damgalı olarak, dağıtık bir yapıda, şifrelenerek, değiştirilemez bir şekilde kaydedilmesine ve transfer edilmesine imkan veren, güvenli, şeffaf bir dijital işlem defteri sağlayan teknolojidir. Blokzincir kelimesi ilk kez Satoshi Nakamoto isimli bir yazarın 2008 yılında yayınladığı “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System” adlı makalesi üzerine başlayan tartışmalarda kullanılmıştır. Makalede tariflenen sistemde transfer edilen Bitcoin, kripto para birimi olarak blok zincir altyapısı üzerinde, geleneksel finans sisteminden ve hükümetlerden bağımsız olarak alternatif bir sistem ve ödeme aracı olarak tasarlanmıştır. (Şenkardeş 2021)
Son yıllarda gündemimizi meşgul eden yeni dahice buluşların birisinin adı da (blockhain) teknolojisidir. Dijital ortamda elde edilen verilerin dağıtımı ile blockchain esas itibariyle bir nevi yeni bir ‘İnternet mucizesinin ‘yeni bir teknolojik sistemini temsil ediyor. Bir blok zinciri sistemi
içinde bilginin daha da önemlisi çoğu zaman analiz edilmiş verinin paylaşılması ve veri tabanlarının güncellenebilmesi sağlanmaktadır. (Büyükuslu , 2020 : 67 )
Bu makale çalışmasında metodoloji olarak ikincil kaynak taraması ve örnek kullanım şekli incelemesi yapılmıştır. Kullanılan ikincil kaynaklar ile; dijital dönüşüm,blok zincir ve unsurları, blok zincir teknolojisi ve kripto paralar, yenilikçi ekonomilerde yeni para birimleri kullanılması, geleneksel finans ile merkeziyetsiz finans ilişkileri, gelecekteki gelişmeleri, yapılan yenilik hareketlerinin avantajları ve dezavantajları, konularındaki kitap, makale ve çevrimiçi yayınları içermektedir.
1. ENDÜSTRİ 4.0
Dijital dönüşüm çağının sanayideki karşılığı Endüstri 4.0 ‘dır. Basit anlatım ile enformasyon teknolojileri ile operasyonel teknolojilerin birbirine bağlanmışıdır. Yani siber-fiziksel üretim sistemleri ve nesnelerinin internetinin evliliğidir. Bağlantısallık ve operasyonel mükemmellik Endüstri 4.0 ruh ve felsefesidir. (Büyükuslu , 2020:129)
Endüstri 4.0 Dünya topluluklarına dijital, yenilenebilirlik, sürdürülebilirlik, yapay zeka, büyük veri, finansal teknoloji (fintech), nitelikli eğitim ve nitelikli insan kaynaklar istihdam kavramlarını kazandırmış kavram anlamlılığı için dönüşüm çabalarına hızla sürüklemiştir.
Endüstri 4.0, 2011 yılında Almanya’da ortaya atılmış ve işletme çevresinin dijitalleşmesini sağlayan birbiriyle bağlantılı tüm teknolojileri temsil etmektedir. Genellikle dört temel boyutta (Siber fiziksel sistemler, nesnelerin interneti, hizmetlerin interneti ve akıllı fabrikalar) ve altı temel teknoloji (nesnelerin endüstriyel interneti ve siber fiziksel sistemler, eklemeli üretim-3D yazıcılar, büyük veri, yapay zekâ, akıllı robotlar, sanal gerçeklik) bağlamında ele alınmaktadır. (Akın, Akyol, Dalkılıç, 2021: 580)
2. TOPLUM 5.0
“Akıllı toplum” hatta “süper akıllı toplum” olarak nitelenen toplum 5.0; 2017 yılında Dünyanın en büyük bilişim-teknoloji fuarlarından biri olan CEBIT’de (Hannover, Almanya) Japonya başbakanı Shinzo Abe tarafından tanıtılmıştır. Toplum 5.0 felsefesini tanıtan Shinzo Abe, teknolojinin toplumlar için tehdit değil yardımcı olduğunu belirtmiş ve toplum 5.0’ın, bilim ve teknolojinin öncülüğünde, endüstri 4.0 ve dijitalleşmenin sunduğu imkanlarla dönüşen bir toplum anlayışı olduğuna işaret etmiştir. (Akın, Akyol, Dalkılıç, 2021: 580)
3. BLOK ZİNCİR TEKNOLOJİSİ
Bugün, Dünya blok zincirinin benimsenmesinde bir heyecan yaşıyor. Yeni projeler, yeni hizmetler he geçen gün gelişerek kripto para birimini ve token kullanan kripto ile ilgili platformlar ve ürünlerden oluşan bir eko sistem yaratıyor.
Gelecekte devletlerin, sunacağı pek çok hizmetin blok zinciri ile gerçekleştirilebilmesi mümkün olabilecektir. Seçimler, vergi işlemleri, sağlık kayıtları ve sınır kontrolü gibi hizmetler
bunlardan sadece bazılarıdır. Bununla birlikte para ve finans piyasasında özel sektör tarafından sunulan pek çok hizmet blok zinciri ile gerçekleştirilebilecektir. Sayısız uygulama alanına ilişkin söz konusu bu gelişmeler bugün aklımıza gelmeyen pek çok işlemin gelecekte blok zinciri ile mümkün kılınabileceğini göstermektedir. (Gökpınar, 2021: 229)
Kripto para ekonomisi örnekleri ile blok zinciri tarafından yönetilmekte ve bu çeşitlilik için Dünya bu çalışmanın başında diyebiliriz. Bu açıklamaya sebep olarak kendi kendini yöneten bir kripto para ekonomi oluşturmanın, bilgi ve hazırlık aşamasından geçmesi titiz çalışılması gerekli disiplin olmasıdır.
Blokchain proje yaratıcılarının hatalardan kaçınmasına ve White Paper ve minimum uygulanabilir ürün geliştirme aşamasında kendi kendine süründürülebilir Token ekonomileri yaratmasına basit ve etkili bir yolu var mı ? Bunun anahtarı matematik ve biçimsel yönelimlerdir. Modelleme tokenomik (Token Ekonomisi) oluşturması sırasında zorunlu bir faaliyettir. Cebirsel Modelleme, ekonomik dengenin ve kanıtlanmasına yardımcı olabilir. Merkezleşme gibi istenmeyen özellikle analiz eder, veya kötü niyetli kullanıcı paydaşların eylemlerini önleyebilir. (Şenkardeş
,2021 )
Tokenomik çalışması etmenler ve ortam arasındaki etkileşim teorisine dayanır.1997’de İngiliz bilim adamı David Gilbert ve Ukraynalı profesör Alexander Letichevisky Senior, davranışların cebiri kavramını aktif olarak kullanan bir teori yarattı. (Şenkardeş ,2021 )
Çeşitli kaynaklarda dağıtık hesap defteri (distributed ledger ) olarak da isimlendirilen blok zincir teknolojisi temelde tarafların merkezi ve ulaşabilirliğini devamlı kılınması için merkezi olmayan veride depolama yöntemleri benimsemiştir.(Karakaya,2021)
Genel olarak veri depolama yöntemleri yaklaşımları Şekil 1-de gösterilmiştir.
Blok zincirler halka açık(Public),özel(Private),ve kısmi halka açık(Hibrit), zincirler olmak üzere üçe ayrılırlar.
Halka açık zincir ağları: Açık sistem onaya gerek kalmadan katılım sağlar. Özel zincir ağları: Kapalı ekosistem otorite ve grup yöneticiler ile yönetilen.
Hibrit zincir ağlar: Konsorsiyum ağlar. Otorite tarafından yapılan halka açık katılımlar.
- Blok Zincir Veri Yapısı
Blok zincirler blok olarak adlandırılır ve bir araya gelerek oluşurlar. Blok zincir veri yapısı ise her bir blok 3 parçaya bölünebilen alanlar içermektedir.
Meta Bilgisi: Blok hakkında genel bilgiler mevcut, zincir yapısını muhafaza eder.
Madencilik Bilgisi: Blok konusunda sayısal değerler alan, yalnızca bir kez kullanılan (Number only used once) sayı ifadesi nonce ismi ile üretilen sayı. Madencilik işlemi ile uğraşanların bulacağı hedef sayı.
İşlem (Transacation ) Bilgisi: Bloğun işlevsel bilgilerini içeren kısım. Merkle Ağaç yapısından oluşmaktadır.
Merkle ağaç yapısı , blok zincir teknolojisinin yapı taşı olarak adlandırılan, blokların saklanması ve doğrulama işlemleri 1979 yılında Ralp Merkle tarafından oluşturulan ve patenti alınmış Merkle ağacına dayandırılır. Yapının genel görünümü şu şekildedir.
Şekil :3 Merkle Ağaç https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hash_Tree.svg
Merkle ağacı ikili ağaç (binary ağaç) yapısında bulunan ve yapraklarında veri bulunduran bir veri yapısıdır. İkili ağaç yapısı blok zincir bloklarının başlıklarında kullanılır.Merkle ağacı, bloklardaki doğrulanması işlemini oldukça kolaylaştırır. Depolanma işlemi hafızada çok az yer kaplamaktadır. Kökünün depolanması yeterlidir. Doğrulama için işlemin olduğu dal indirilip, çok az veri iletişimi ile istenen doğrulama yapılmakladır.
Özetleme işlemi girdide bağımsız olarak verilen özet fonksiyonu (hash function ) denilen matematiksel fonksiyon ile sabit uzunlu metinlere çevrilmesi işlemidir. Özet (Hash) fonksiyonlar, blok zincir yapısının kalbi denilmektedir. Bilgisayar biliminde, Özet (Hash) fonksiyonları için standartlar belirlenmiştir.
En çok kullanılan özet (Hash) fonksiyonları olarak, MD (Mesage Digest) Ailesi, 1980 yıllarda oluşturulmuştur. Güven ihtiyacı olan uygulamalarda kullanılması tavsiye edilmektedir. SHA Ailesi, Amerikan Ulusal Güvenlik Dairesi (Nsa) tarafından oluşturulmuştur .Güven problemini ortadan kaldırmıştır.
Blok Zincir İşlemi Oluşturma; Eşler arası bir blok zincir yoluyla değerin nasıl aktarıldığını daha iyi anlamak için görsel bir şekil ilave edilmiştir. Blok zincirinin kendisinin ve otomatik süreçlerinin aracılara ihtiyacı (ve bunlar ile ilgili maliyetleri) ortadan kaldırılırken, yine sorunsuz, güvenilir ve güvenilir bir değer aktarım sağlamaya devam etmektedir. (Hines,2020:25)
3.2 BLOK ZİNCİR WEB 3.0
Blok zincir 3.0 kavramı günümüzde soyut kavram olarak olsa da, Cosmos Internet of Blockchain kavramı ile tanışacağız. Bu kavram aslında birbirleriyle aksaklık yaşanmasına izin vermeden sayısal verilerin büyüme ve küçülme işlemi otomasyonu çalışabilen bir blockchain ağ ekosistemidir.
Web 3.0 ilk olarak The New York Times muhabiri John Markoff tarafından 2016 yılında dile getirilmiştir.
Blok zincir Web 3.0 ‘ın temel taşıdır. Web 3.0 için, internetin omurga kablolarını dönüştürmeyi amaçlayan bir dizi blok zincir tabanlı protokol olarak düşünülebilir. Web 3.0’daki blok zincir işlevlerini ,internet algımızı değiştirecek dağıtılmış küresel bir bilgisayar olarak da düşünmek mümkündür. Web 3.0 merkeziyetsizdir ve internet kullanıcılarının Google, Apple veya Facebook gibi firmaların aracılık ettiği hizmetlere, onların aracılığı olmadan erişmelerine internet alanlarının kendilerinin kontrol etmelerine ve yönetmelerine olanak sağlayan bir teknolojidir. Bu internet uygulamaları amaca yönelik tokenler (jetonlar) tarafından yönlendirilir, ve makine tarafından uygulanabilen protokollerle yürütülür ve bu uygulamalar genellikle Merkezi Olmayan Otonom Kuruluşlar (DAO) olarak adlandırılırlar.(Söylemez. 2022: 60-62 )
3.3 KRİPTO VARLIKLAR
Şekil 5 : Kripto Varlıklar Sınıflandırması (Araştırmacı kendi oluşturmuştur)
Sınıflandırma kripto varlıkların kripto paralar (crypto currency ) ve kripto tokenlar olarak iki başlık altında incelenmiştir. Literatürde bazı yazarlar kripto varlıkları, coinler ve tokenlar olarak iki kısma ayırmışlardır.
Kripto paralar (crypto currency); bitcoin,altcoin, stablecoin,algoritmik stable coin , Tokenlar, ( token ) Türkçe olarak (Jetonlar) ;
Varlık destekli (asset-backed ) tokenler-menkul kıymet tokenler (security token)-Fayda tokenler (utility Token) şeklinde 3 kategorisi vardır,
Coin ve tokenların halka arzı, (deflasyonist ),arza sınırlı olan ve (enflasyonist),arza sınırlı olamayan şeklinde ikiye ayrılır.
Pow (Proof of Work ),Pos (Point of Sale ) ve diğer fikir birliği mekanizmaları ile madencilik ile elde edilen coinler şeklinde sınıflandırabiliniz.
Kripto paraların değiştirilebilirlik (Fungilibity) özellikleri vardır. Değiştirilebilir kriptografik coinler yada tokenler, herhangi bir fiziksel ve dijital varlığı temsil edebilir. Aynısı olan bu varlıklar kolay bir şekilde değiştirebilinir. Aynı tutarlara sahip taraflar kayıp ve kazanç olmaksızın varlık takasa mümkündür.
Literatürde değiştirilemez olarak adlandırılan (Non-Fungibility ) kripto paralar NFT’ler bulunmaktadır. NFT’ler yapısı gereği benzersiz ve birbirinden ayırt edilebilen çeşitli özelliklere sahip olup, koleksiyon, sanat eserleri, gayrimenkul sertifikaları gibi kıt kaynakları temsil ederler. NFT öncesi renkli coinler bir proje olarak sunulmuştu.
Arzı sınırlı bir coin olan Bitcoin (BTC), anonim varlık olarak Satoshi Nakamoto tarafından geliştirilen ilk Blockchain ağının ilk kripto para ürünüdür ve Nakamoto kripto parayı, elektronik paranın “tamamen eşler arası versiyonu “ olarak tanırmıştır.
Bitcoin, Bitcoin blockchain ağı (platformu)üzerinde işlemlerin takibinde kullanılan kripto varlık olarak da tanımlanmaktadır.
Ayrıca Bitcoin blockchain ağı dışında bir çok kez çatallanmış ve popüler olan blozchain ağlar ve coinler vardır. Örnek olarak :Ethereum (Etherum Classic, Ether Gold
,EtherumZero),Litecoin,(Litecoin Cash,Super Litecoin ) Monero (Monero Originial, Monero Classic,Monero V)’yu gösterebiliriz.
Etherium, Bitcoinden sonra en güçlü kripto para birimi yada coin olduğu söylenebilir.
Etherium blockchain ağ ,merkezi olmayan ,açık kaynaklı ,blockhain ağın özellikleri üzerinde akılı sözleşmeler ile çalışan, dinamik bir hizmet sunan bir ağdır .) (Söylemez,2022:81)
Ether yada kısa adı olan ETH ile adlandırılmaktadır. ETH, akıllı sözleşmelerin kullanılarak çeşitli merkezi olmayan uygulamalar için tasarlanmıştır. PoW(Proff Of Work ) mekanizması ile çalışan, 2020 yılında pos (Point Of Sale ) geçiş yapan ve 2022 yılında Etherium kurucu ortağı olan Vitarik Buterin tarafından Web 3.0 zirvesinde açıklaması ile 2022 yılı sonlarına doğru pos konsensüs mekanizmasına geçişin olacağını söylemiştir.
4. BLOKZİNCİR TEKNOLOJİSİ FİNANSAL VE EKONOMİK ALANDA YENİLİKLER
Günümüzde teknolojik gelişmeler ,veri toplama şekilleri ve değişim oluşturan her konu için yenilik oluşumu vazgeçilmez nedendir. Finansal ve Ekonomik anlamda teknoloji ile oluşan yeniliklerin taraflarca bilinme isteğinin tarihte bilimsel açıklaması gereği nelerin “Yenilik” ve “Yenilik Yayılması” kavramları olduğunu bilmek gerekmektedir.
Yeniliğin, önceden kesinlikle bilinmeyen, tanınmayan bir kavram ya da dizayn olması gerekmez. Bireyin veya örgütün onu daha önce kullanmamış olması da yeterlidir (Berger, 2005).
Yenilik, bireyler ya da örgütler için yeni bir ürün, teknoloji, bakış açısı veya çözüm yolu olarak tanımlanabilir. Yayılma ise “yeniliğin bir sosyal sistemin üyeleri arasında belli kanallar yoluyla zaman içinde iletilmesi sürecidir”. Rogers (1995) yayılmanın dört ana öğesini; yenileşme, iletişim kanalları, zaman ve sosyal sistem olarak tanımlar.
Blok zincir teknolojisi ile kendi ağ kurulumu ve iş modelleri geliştirme konusunu anlamak için yeni ekonomi ve yeni yerel para birimlerini hangi işlemler süreci ile sisteme dahil olduğunun bilinmesi araştırmayı daha faydalı kılacaktır.
“ Yüksek komisyonlar ve kesintiler anlamına gelen “middle man” kavramından kurtulmak istenir ise , İş modelini blok zincir ağına geçirme kararı verildiği varsayarsak işlemi kısaca iş modelini süreçlere ayrıştırıp ve bu süreçleri akıllı sözleşmelere aktarıp, akıllı sözleşmeleri sistem içine bırakacağız, Etherum ağı üzerinde kurgulanan bu proje zaman ve maliyet açısından tasarruf sağlayacaktır. Her şeyden önce Ethereum sistemine dahil olmak için ETH bazında GAS adında komisyon ödenir. (Ethereum blockchain platformunda başarılı bir şekilde işlem yapmak veya bir sözleşme yürütmek için gereken ücrettir.) Yeni kurulan ağ içerinde açık veya kapalı sistem ile , ödeme ,tahsilat ve finansal konuların nasıl işleneceğini kurgu yaparak yeni bir sisteme “merhaba” diyebiliriz. Topluluk sahibi olduktan Sonrasında “whitepaper” oluşturulması gereklidir. (Hyperledger Sawtooth, dağıtılmış defterleri (blok zincirleri olarak da adlandırılır) oluşturmak, dağıtmak ve çalıştırmak için kurumsal bir çözümdür. )Halka açık ağlar ,kripto paraların işlem gördüğü borsalar ve ICO ( ilk para arzları) ilgilendirmektedir. (Dedeoğlu,2019, 76) “
Finansal ve ekonomik gelişmeler geleneksel anlamda özelliğini korusa da , hızla değişen dijital dünyada blok zincir teknolojisi ile taraflara faydalı değişiklikler sunmaktadır. Finansal piyasa düzenleyicileri, denetleyiceleri, uygulayama yapan kurum ve kuruluşlar ticaretin finansmanı (Tradfinance ,Trad Fi ) alışılagelmiş düzende sürdürmektedir. Blok zincir teknolojisi De Fi ( Decentralized Finance) ,Merkezsiz finansman ile bu geleneksel yapının üzerine (Trad Fi ) aracısız üçüncü taraflar olmadan sisteme katkı yapmaktadır. Her ne kadar merkezi ve merkeziyetsiz oluşan kavramlar taraf olarak kendilerini tehdit görseler de gelecek dönemlerde mutlaka ortak bir payda üzerinde konsorsiyum yapacaklardır. Sonuçta finans ve ekonomi küresel dünyanın vazgeçilmez değerli yapı taşlarıdır. İşlem ve sürecin anlaşılabilmesi için literatür
taraması incelemesinde dikkat çeken ve yakın zamanda uygulaması yapılan merkeziyetli kavramın evrilmesi açıklanmıştır.
“Sürdürülebilir ekonomik büyüme için finansman kaynaklarının çeşitlendirilmesi, finansman vadelerinin uzatılması ve yabancı sermayeye aşırı bağımlılığın kırılması bugün finansman konusunun yeniden düşünülmesini zorunlu kılmaktadır. Bu noktada kullanılabilecek kaynaklar arasında burada dikkat çekilen yenilikçi ICO tipi kamu finansman yöntemlerinin yeni kurumsal yapıları, merkez bankası finansmanı ve katılım bankaları gibi fikirler öne çıkmaktadır. Bu örnekler mikro-kredi, halka arzlar, risk sermayesi ve İslami finans gibi geniş bir ilgi ve uygulama alanı olan alternatif finansman kaynaklarıyla çoğaltılabilir.”(Bağış,2019,24)
“Libra/Diem para birimi incelenir iken Libra / Diem Kuruluşu tarafından yayımlanan “White Paper” adlı tanıtım dokümanı incelenmiştir. İlgili tanıtım dokümanı kuruluş deyimiyle “yaşayan belge” olup, dönemsel olarak güncellenebilecektir.Libra ağı, yerel para birimlerinin tokenlarına ve rezerv para birimi olan Libra/Dirhem ile işlem gerçekleştirmeye ve ağdaki hizmetlerden yararlanmaya imkan verecek olup bahse konu yerel para birimlerinin tokenlarının ve Libra/Diem’in büyük ölçüde saklama bankaları gibi merkezi kurumlar tarafından saklanması amaçlanmıştır. Libra’nın merkez bankaları ile iş birliği içerisinde çalışacağını açıklaması karşısında yerel para birimlerinin ve dolasıyla rezerv para birimi Libra/Dirhem’in fiyat para kompozisyonun saklanması için merkez bankalarını kullanacağı böylece saklama hizmeti riskini azaltmaya çalıştığı düşünülmektedir.” (Kızıl, Hanişoğlu ve Aslan, 2019 (102-103)
Merkezi olmayan finans platformları üzerinden gerçekleştirilen işlemler ile bankalar tarafından yapılan finansal işlemlerine baktığımızda işlem özünde farklılık yok gibi görünse de
,temel farklılık merkezi olmayan finans platformlarında güveni sağlayan aracı kurumların olmamasıdır. Etherium ağı üzerinden finansal işlemlerin yapanların doğrudan iletişime geçmesi ve finansal pozisyonların sağlanması aracılar tarafından değil, doğrudan kendileri tarafından belirlenmesi ile işlem görmektedir. Libra Credit bu alanda çalışan şirketlerden birisidir. Bu şirketin sloganı herkesin her yerden her zaman krediye ulaşabilmesidir. Bu amaçla bir kişi Etheriumu teminat göstererek Euro (Avro ) kredi kullanabilmektedir. “ (Kızıl, vd. 2019 (102-103)
4.1 Yerel Para Birimleri
Blok zincir teknolojisi De Fi ( Decentralized Finance), büyümesini ve karbon negatif blok zincir üzerine kurulu yenilenebilir bir ekonomi çevresinde odaklanmaya ve yeni paradigma oluşumuna yardımcı olan bu teknolojik eko sisteme kullanım durumlarını destekleme çalışmaktadır. Bu anlamda Dünyamızda iklim ortaklıkları ile çalışan tüm firmalar işbirliği ile kurum ve kuruluşlara hizmet vermeyi amaçlamaktadır. Yerel para birimlerinin oluşturulması gerekliliği , bu konuda yavaş ilerleme yapılmaması, hızlı bir şekilde yayılan bir motto izlemesi gerekliliği çoğu yazar ve konuya ilgi duyan araştırmacılar tarafından belirtilmiştir. Sistem Blok zincir üzerinde çevrimiçi olarak çalışmakta ve sistem olarak güvenli olduğu varsayımı ile topluluklar açısından harekete geçmede cesaretlendirici olmaktadır. Topluluk odaklı De Fi tercih edilmesinde işlem ücretlerinin ve faiz ödemelerinin çıkarcı olmadığı, bunun yerine yerel bir ekonomi içinde dolaşıma açık iş birlikçi yeni işmodellerin gerçekleşmesi hedeflenmektedir. Bu yeni modelin ise Web 3.0 ile topluluklara yeni finans enstrümanları hitap edecek şekilde ekosistem oluşturacağı, gelecekte projelerin bu kaynaktan etkileneceği bahsi yapılmaktadır.
“Rejeneratif ekonomiler, ihtiyaçlarını karşılayan ve onları kullanan insanlar tarafından saklanan yerel para birimleriyle başlar. Günlük kullanım durumları, finansal aracıları atlayarak, düşük maliyetli ve sorunsuz sınır ötesi işlemlere izin vererek ve yerel ekosistemleri desteklemek için yeni yollar sunarak topluluk refahını sağlamanın ilk adımını temsil ediyor. Örneğin, geçen yıl Celo Foundation’daki ekibim, Kenya’da Ocak-Mart 2021 arasında bir pilot uygulama gerçekleştirmek için Mercy Corps Ventures ile ortaklık kurarak işsiz ve az istihdam edilen Kenyalı gençleri yeni ve verimli gelir akışlarıyla desteklemek için ortaklık kurdu. Pilot çalışma, ABD dolarının değerini takip eden Mento Protokolü sabit varlığı olan cUSD’nin tamamlanmış dijital mikro işler için sınır ötesi ödemelerle ilgili maliyetleri ve zorlukları azaltıp azaltamayacağını belirlemek için bir test alanı görevi gördü “(Celo Vakfı, 2022)
Topluluk para birimine bir örnek Batı Massachusetts’te Humanity Cash tarafından başlatılan yerel bir dijital para birimi olan BerkShares’tir . “Digital Berkshares kripto para biriminin bu baharda piyasaya sürülmesi, varlıklı, eğitimli Kuzey Doğulular için popüler bir inziva yeri olan Batı Massachusetts’in Berkshire Dağları’nda kendi kendine yeten bir ekonomiyi teşvik etmek için on yıllardır süren bir çabanın son adımını işaret ediyor.” (Schreckinger. 2022 )
Yerel para birimlerinin ekonomi alanında işlev görmesi ve teşvik edilmesi yanı sıra De Fi olan kurumların/ vakıfların sosyal sorumluluk projelerine katıldığı, topluma faydalı değer katan işlemler yapmaktadırlar.
Yapılan sosyal sorumluluk projelerini merkeziyetsiz finans uygulayanlar ile protokolü düzenleme şeklinde blok zincir teknolojisi üzerinden sağlamaktalar.
“Koşulsuz gelir adı altında UBI Eko sistemi, Koşulsuz Temel Gelir , bir grup insanın aşırı koşullardan kaçmak için yeterli sürekli gelire koşulsuz erişimi olduğunu varsayan bir gelir biçimidir. Her yararlanıcının yaşamı ve mali özerkliği iyileştirmek için düzenli olarak belirli bir miktarda para aldığı bir programdır. impactMarket platformu, herkesin diğerine şeffaf bir şekilde, aracı kullanmadan (ör. banka olmadan), anında ve ülkeden bağımsız olarak neredeyse ücretsiz olarak para göndermesine olanak tanıyan açık, ücretsiz bir kitle finansmanı altyapısıdır. 4 Farklı katılımcı ile görev sürdürmekte *Topluluk Yöneticisi *Faydalanıcı*Bağışçılar*Tüccarlar, Fonları Vakıflar/Hibeler, Şirketler, Ortaklar, STK’lar, bireyler tarafından toplanmaktadır.”(impactmarket platformu , UBI ekosistemi docs.impactmarket)
5.SONUÇ
Merkeziyetsiz, katılım sürecinde olan blok zinciri teknolojisi tarafları, hangi alanda olur ise olsun avantaj ve dezavantajlarını, aynı şekilde Merkeziyetli, geleneksel anlayış ile katılım sürecinde olan taraflarında avantaj ve dezavantajları kendileri tarafından sorgulamaktadırlar.
Geçmişten süre gelen merkezi sistem yönetimi anlayışı finans, ekonomi, muhasebe ve aklımıza gelecek her sektörde işlemlerin kayıt altına alınmasını ve sistemin güvenilir şekilde çalışmasını öngörmüştür. Bu anlayış ilkesi avantaj oluşturmuştur. Diğer taraftan Merkezi yapının insanlığın şu anki ihtiyaç durumunu karşılayamama durumunda olduğu ve geleneksel yapılan işlemlerde güvenirliliğin ne derece doğru yapıldığı sorgulanması dezavantajı olarak nitelendirilmektedir. Çok hızla gelişen teknolojik ve toplumsal hareketlilik merkeziyetsiz kavramın bireylerden, topluluklara, uluslara ve Dünya uluslarına yayıldığı görülmektedir.
Merkeziyetsiz, sistem olan dağıtık yapı ve kayıt sistemi ile çalışan blok zinciri ağ yapısı, (Blockchain Tecnogly) BT 1.0-BT 2.0 gelişimi ile devam etmiş, en son olarak Cosmos ve Polkadot blok zincir ağlar ile BT 3.0 aşamasına gelmiştir. Bu yeni nesil eko sistem olarak adlandırılan BT 3.0 henüz işlerliğini tam kapasite göstermemiştir.
Bu gelişme yanı sıra Web 3.0 olarak bilinen ve blok zincir ağlarının güvenlik sitemini , yapay zeka ve makine öğrenimini buluşmasının daha güvenli ve herkese açık veri tabanına veri paylaşmayı teşvik edebilmesi daha fazla veri oluşumunu sağlayacaktır.
Güven ve veriye sahip olan teknolojik sistem sonucu daha başarılı olarak her alanda yeni modellerin oluşması kaçınılmaz olacaktır.
Araştırmada bahsedilen blok zincir ve blok zincir teknolojisini kullanan Kripto varlıkların ve eklerinin Merkeziyetsiz işlem görmesi ve araştırmamız konusu olan yerel ekonomilerde, yenilikçi iş ve finans modelleri ile yerel para birimi uygulamaları çoğu ülkelerin yasa koyucusu tarafından net kazanılmamış yasaları ayrıca kullanıcılar ve veya taraflar için deneyim ve sahiplik kavramının oluşturduğu risk unsuru bu alandaki gelişmelere taraflara itidali olmaya zorlamaktadır. Merkeziyetsiz Finansın kullanıcılar tarafından blok zincir teknoloji üzerinden kullanılması sonucu muhtemel gerçekleşecek yerel topluluklarda yerel para birim ve yerel ekonomi uygulamaları izlenerek araştırmalar ile desteklenmeli ve akademik alanyazına destek sağlanmalıdır.
KAYNAKÇA
AKIN Nisa, A. M. (2021, 4 15). Akademik Yayınlar Işığında Toplum 5.0 Kavramına İlişkin Değerleme. 35(2). doi:Akın, N., Mayatürk Akyol, E. ve Sürgevil Dalkılıç, O. (2021), Akademik Yayınlar
Ali, B. R. (2020). Toplum 5.0 Süper Akıllı Toplum. 1-253. İstanbul: Der KitabeviYayınevi. Aralık 2022 tarihinde https://ws1.turcademy.com/ww/webviewer.php?doc=76785 adresinden alındı
Ali, K. (2021, 2). Blok zinciri, Kripto Paralar ve Akıllı Sözleşmelerde Güncel Gelişmeler.
Blok Zincir Teknolojisi Hkkında Genel Bilgiler ve Çeşitli Uygulamalar. (S. Eskiyörük, Dü.)
Ankara. 12 2022 tarihinde https://www.turcademy.com/tr/kitap/blokzinciri-kripto-paralar-ve- akilli-sozlesmelerde-guncel-gelismeler-9786257358095 adresinden alındı
BEN, S. (2022, 4 8). https://www.politico.com/news/magazine/2022/08/04/crypto-goes- farm-to-table-00048309. Aralık 2022 tarihinde Politico.com: https://www.politico.com/news/magazine/2022/08/04/crypto-goes-farm-to-table-00048309 adresinden alındı
Bilal, B. (2019, 9). Yeni Dönemim Finansal Araçları. 294. doi:https://www.setav.org/yazar/bilal-bagis/
Çağla, Ş. G. (2021, 12 31). Blokzincir Teknolojisi ve NFT’ler Müzik Endüstrisi Üzerine Bir İnceleme. 8. doi:https://doi.org/10.17261/Pressacademia.2021.1454
Daron, D. (2019). A’ dan Z’ye Blockchain. (1.BASKI 2019), 1-208. (A. G. Soylu İrem, Dü.) İstanbul: Kodlab Yayın Dağıtım Yazılım Ltd.Şti. Aralık 2022 tarihinde https://www.hiperkitap.com/viewer/index?pageNumber=5&b=4e4b9f28-a28f-11eb-a474- 000c296fffd8 adresinden alındı
Gökpınar, S. (2021, 9 2). Blok Zinciri Teknolojisin Geleceği :Kripto Para Birimleri ve Ötesi. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimlşer Enstitiü Dergisi aRAŞTIRMA MAKALESİ , 28.
Hines, B. (2021). Digital Finance. (2), 1-181. United State: www.wiley.com/go/permission. ARALIK 2022 tarihinde https://ebookcentral.proquest.com/lib/mugla- ebooks/reader.action?docID=6380272&query=Baxter+Hines# adresinden alındı
https://docs.impactmarket.com/impactmarket-apps/ubi-ecosystem. (2022, 9 20). ARALIK
2022 tarihinde https://www.impactmarket.com/global-dashboard: https://docs.impactmarket.com/impactmarket-apps/ubi-ecosystem adresinden alındı
Kamile, D. (2006, 08 01). Rogers’ın Yeniliğinin Yayılması Teorisi Ve İnternetten Ders Kaydı. 47. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kuey/issue/10350/126756 adresinden alındı
KIZIL Cevdet, H. S. (2019). Kripto ParalarınFinansal Piyasa Etkileri ve Muhasebeleştirilmesi. (1.Baskı), 6-141. Ankara: Ekin Basım Yayın Dağırım. Aralık 2022 tarihinde https://ws1.turcademy.com/ww/webviewer.php?doc=77646 adresinden alındı
Raghuveera, N. (2022, 08 12). Yenileyici Bir Ekonomi Yaratma DE Fİ ‘nin Rolü. (N. Raghuveera, Dü.) Aralık 2022 tarihinde blog.celo.org: https://blog.celo.org/defis-role-in-creating- a-regenerative-economy-ac34676ff957 adresinden alındı
Seda, S. Y. (2022). Digital Eko Sistemin Yükselen Değeri Blockchain Teknolojisi ve Kripto Varlıklar. Ankara: Gazi Kitabevi. ARALIK 2022 tarihinde https://ws1.turcademy.com/ww/webviewer.php?doc=102890 adresinden alındı
Yetkin BELCİ
SERBEST MUHASEBECİ MALİ MÜŞAVİR
BAĞIMSIZ DENETÇİ
